Oorzaken
Oorzaken chronische pijn
Het menselijk lichaam zit enorm complex in elkaar en ieder mens is anders. Onderstaande oorzaken van chronische pijn moeten dan ook kritisch per individu bekeken worden. Voor een aanzienlijk deel van mensen met chronische pijn zal onderstaande beschrijving van oorzaken, al dan niet gedeeltelijk, van toepassing zijn. Het is de moeite waard om je hierin te verdiepen en deze naast jouw huidige situatie te leggen.
Pijn wordt in het brein gecreëerd
De eerste stap in het begrijpen van chronische pijn is het besef dat pijn in het brein wordt gecreëerd. Pijn zit nooit in het beschadigde of geblesseerde deel van het lichaam. Bij schade in het lichaam worden zenuwen, die zich overal in het lichaam bevinden, geprikkeld. Deze zenuwen geven een signaal af (via het ruggenmerg) aan het brein. Je brein creëert vervolgens pijn om je te waarschuwen. Het probleem met chronische pijn is dat het brein pijn blijft creëren zonder dat er schade is. Of de pijn is niet representatief voor resterende schade. Het pijnsysteem in het brein is zelf defect, of beter gezegd, het pijnsysteem is ontregeld. Een veelvuldig gemaakte vergelijking is die van pijn met een brandalarm. Het brandalarm blijft maar afgaan terwijl het vuur (lichamelijke schade) al lang gedoofd is.
Fantoompijn voorbeeld
Om te verduidelijken dat pijn in het brein wordt gecreëerd, kunnen we als voorbeeld naar personen met een geamputeerde ledemaat kijken. Deze personen ervaren vaak pijn in een lichaamsdeel dat er niet meer is. Dit wordt ‘fantoompijn’ genoemd. De pijn wordt geproduceerd in het gedeelte van de breinkaart die dit lichaamsdeel vertegenwoordigde.
Neuroplasticiteit: chronische pijn door veranderingen in het brein
Chronische pijn kan ontstaan in het brein door neuroplasticiteit. ‘Neuron’ staat voor de zenuwcellen in ons brein. ‘Plastic’ staat voor veranderbaar. Het brein is namelijk een systeem dat zichzelf veel meer kan veranderen dan we voor mogelijk houden. Het is een soort software dat zichzelf constant herschrijft om met interne en externe veranderingen om te gaan. Het brein is in vroege levensjaren meer plastisch, maar blijft het hele leven door plastisch.
Sterke neurale verbindingen
Elke keer als we iets nieuws leren of een nieuwe activiteit uitoefenen, worden er nieuwe verbindingen tussen neuronen gemaakt. Hoe vaker we het geleerde herhalen, hoe sterker deze verbindingen worden. Het sterker maken van verbindingen is een manier van het brein om zo efficiënt mogelijk met een veel voorkomende activiteit om te gaan (om kostbare energie te besparen). Een goed voorbeeld hiervan is autorijden. Bij een beginnende autorijder vereist deze activiteit veel aandacht en energie. Bij een ervaren autorijder gaat deze activiteit zo goed als automatisch en kan de autorijder zelfs taken ernaast doen, zoals gesprekken voeren.
Verbindingen gemakkelijker en vaker actief
Wanneer je lange tijd pijn hebt ervaren door bijvoorbeeld een aanhoudende blessure of aandoening, heeft pijn zo vaak hetzelfde neurale pad bewandeld met als gevolg dat er veel nieuwe verbindingen zijn gemaakt. Deze verbindingen verantwoordelijk voor pijn, zijn naarmate van tijd steeds sterker geworden en worden gemakkelijker en vaker actief (‘neurons that fire together wire together’). Kleine prikkels vanuit het lichaam kunnen deze verbindingen al activeren, wat pijn oplevert. Ook kan het zijn dat een pijnlijke gebeurtenis, zo emotioneel beladen en traumatisch was dat de pijnverbinding in korte tijd enorm sterk is geworden. De pijn heeft zich neurologisch als het ware vastgezet en is erg gevoelig. Bij chronische pijn is het pijnsysteem in het brein, als gevolg van neuroplasticiteit, dus veranderd en overgevoelig geraakt. Dit wordt ‘centrale sensitisatie’ genoemd.
Goed nieuws: je kan je brein hertrainen
Goed nieuws is dat het brein, door dezelfde neuroplasticiteit, ook weer terug kan veranderen. De sensitisatie kan worden teruggedraaid en het beschermende brein kan stoppen met het produceren van pijn. Als we namelijk stoppen met bepaalde activiteiten uitoefenen, smelten verbindingen verantwoordelijk voor deze activiteiten ook weer langzaam weg. Ze worden overschreven door nieuwe kennis en nieuwe aangeleerde activiteiten. In de neuropsychologie wordt dit ‘use it or lose it‘ genoemd. Het is net als het trainen van spieren. De spieren die we veel gebruiken worden sterker en de spieren die we niet gebruiken worden zwakker. Het probleem bij chronische pijn is dat de pijn in het brein erg goed getraind is en daardoor erg sterk is geworden. Dit moeten we weer zien terug te draaien door het brein te hertrainen. Het begrijpen van het begrip ‘neuroplasticiteit’ en het principe van ‘use it or lose it’ is een belangrijk stap bij het werken naar een oplossing voor chronische pijn.
Centrale sensitisatie: overgevoeligheid van het pijnsysteem
Als je aanhoudende chronische pijn ervaart op een bepaalde plek, denk je logischerwijs in eerste instantie dat pijn het gevolg is van weefselschade. Vervolgens kan het zijn dat je de oorzaak, gezien de langdurige aard van de pijn, zoekt in een beknelde of beschadigde zenuw. In een groot aantal gevallen is centrale sensitisatie echter de oorzaak. Helaas is dit begrip onder artsen en fysiotherapeuten nog vrij onbekend. Gelukkig begint daar langzaam verandering in te komen en wordt er steeds meer bekend rondom centrale sensitisatie.
De pijn door sensitisatie is onschuldig
Zoals eerder beschreven, is bij centrale sensitisatie het pijnsysteem in het brein overgevoelig geraakt. De pijndrempel is een stuk lager waardoor de reactie van het brein, op input van het lichaam, disproportioneel hoog is. De pijn is desondanks wel echt en zeker niet ingebeeld. Alleen is de pijn onschuldig en dreigt er geen gevaar voor het lichaam zelf. Waarbij pijn normaal een symptoom is van een bepaalde ziekte of aandoening, is chronische pijn dus een ziekte op zichzelf.
Zolang je bewust en onbewust denkt dat er schade is, zal je beschermende brein pijn blijven produceren. Zodra je echter centrale sensitisatie begint te begrijpen, zal je brein bewust en onbewust ook gaan begrijpen dat er geen gevaar (meer) dreigt. Je beschermende brein zal de pijn gaan reduceren. Dit heeft echter wel tijd nodig. Het brein moet nieuwe verbindingen aanleggen en oude verbindingen afbreken. Het zal een aantal maanden duren voordat je verandering in pijnintensiteit gaat merken.
Voor meer informatie met betrekking tot centrale sensitisatie, zie ook de Blogpagina ‘Wat is centrale sensitisatie?’
De context waarin pijn plaatsvindt bepaalt de intensiteit
Een andere belangrijk punt om te begrijpen is dat de intensiteit van pijn altijd afhankelijk is van andere factoren. Afhankelijk van de situatie waarin een persoon zich bevindt, de persoonlijke achtergrond, verwachtingen met betrekking tot de pijn en de emotionele toestand, kan het brein de pijn sterk verminderen of intensiveren. Voorbeelden:
- Situatie: In oorlog kunnen zwaargewonde soldaten zonder pijn verder vechten zonder dat ze het merken. Overleven is op dat moment het belangrijkst. Een poortwachter mechanisme (gate control) in ons brein, besluit dat pijn op dat moment ondergeschikt daaraan is. Pas als ze veilig zijn, komt pijn naar voren.
- Persoonlijke achtergrond: Het brein van een professioneel muzikant die een vinger kneust of een professioneel voetballer die zijn voet bezeert, zal aanzienlijk meer pijn genereren dan bij een normaal persoon. Dit gezien de mogelijke gevolgen voor zijn carrière mocht er wat ernstigs aan de hand zijn.
- Verwachtingen (placebo-effect): Er zijn tal van placebo-voorbeelden te noemen waarbij de suggestie tot beter worden of pijnvermindering, daadwerkelijk bijdragen aan beter worden of pijnvermindering. Een oudere man met een knieproblemen krijgt bijvoorbeeld een nepoperatie. Na de operatie geeft hij aan mobieler te zijn geworden en minder pijn te hebben.
- Emoties: Delen van het brein verantwoordelijk voor emoties en voor pijn, liggen dichtbij elkaar in het brein. Vandaar dat negatieve emoties invloed kunnen hebben op de pijn en deze kunnen intensiveren.
Als we pijn willen verminderen, kunnen we deze dus beïnvloeden aan de hand van onze situatie, gedachten over persoonlijke gevolgen, verwachtingen en onze emoties. Vooral het besef dat je gedachten invloed kunnen hebben op wat je voelt, is hele belangrijke kennis.
Catastroferen draagt bij aan chronische pijn
Als je minder pijn verwacht, ervaar je vaak minder pijn. Maar omgekeerd geldt precies hetzelfde. Als je veel pijn verwacht, zul je ook meer pijn voelen (nocebo-effect). Ook dit punt draagt bij aan het in stand houden en het verergeren van chronische pijn. Sommige personen zullen minder last hebben van catastroferen, maar voor een groot aantal mensen is dit wel van toepassing. Catastroferen is een overdreven negatieve houding en interpretatie ten aanzien van de (verwachte) pijn. Je kan bijvoorbeeld structureel één of meerdere van de volgende gedachten hebben:
- Deze pijn opnieuw, zou ik ooit weer normaal kunnen leven?
- Dit is verschrikkelijk, waarom moet mij dit gebeuren?
- Hoe is het zover gekomen? Ik wil niet verder zo.
Voorkom een vicieuze cirkel
Deze vragen geven veel aandacht en belang aan de pijn. En onze gedachten over mogelijke gevolgen kunnen pijn sterk intensiveren. Daarnaast dragen deze vragen in hoge mate bij aan angstgevoelens en depressie. Voorkom dat je met jouw gevoelens en gedachten in een ‘vicieuze cirkel’ terecht komt. Je voelt pijn die leidt tot negatieve gedachten. Deze negatieve gedachten leiden weer tot extra pijn. Die op hun beurt weer leiden tot extra negatieve gedachten en extra pijn. Deze vicieuze cirkel kan catastrofale vormen aannemen en jaren doorgaan. Belangrijk is deze vicieuze cirkel zo snel mogelijk te doorbreken.
Overidentificatie met chronische pijn
Naast de oorzaken van chronische pijn is er nog een belangrijk punt dat bijdraagt aan het in stand houden van chronische pijn. Wat er vaak gebeurt als je lijdt onder chronische pijn, is dat de pijn langzaam jouw identiteit begint over te nemen. Je stopt met sporten, je werkt of studeert minder of stopt hier volledig mee en je hebt steeds minder sociale contacten. De pijn raakt geassocieerd met bijna alle aspecten van je leven en je wordt hierdoor constant herinnerd aan de pijn.
Pijn conditionering
Naarmate van tijd raak je door bepaalde prikkels geconditioneerd op pijn. Als een soort Pavlov-reactie kan alleen al het zien van bijvoorbeeld een tennisbaan pijn veroorzaken. Dit zonder dat er één bal geslagen is. Pijn is een aangeleerde reactie geworden die geassocieerd wordt met bepaalde activiteiten en situaties (die in het verleden wellicht betrokken zijn geweest bij het tot stand komen van de initiële pijn). Deze conditionering draagt bij aan het in stand houden van chronische pijn. Het is belangrijk deze nieuwe identiteit dus ook langzaam weer terug te draaien.
Conclusie*
Pijn wordt gecreëerd in het brein. Een brein dat als gevolg van neuroplasticiteit kan veranderen. Het pijnsysteem in het brein is overgevoelig geraakt. Deze ‘sensitisatie’ is in veel gevallen het probleem bij chronische pijn. Het is een verhoogde staat van paraatheid voor het deel van het lichaam waar je pijn hebt. De context waarin de pijn plaatsvindt en het catastroferen van de situatie dragen bij aan extra pijn. Tot slot neemt de pijn onbewust een groot deel van de identiteit over wat zorgt voor het in stand houden van de pijn.
*Voor een aanzienlijk deel van de mensen met chronische pijn zal centrale sensitisatie de oorzaak zijn. Andere oorzaken kunnen gezocht worden in onverwerkte traumatische gebeurtenissen. Het boek ‘The Mindbody Prescription‘ gaat dieper in op dergelijke oorzaken. Tot slot dient in sommige gevallen de pijn, geheel onbewust, een ander doel. Pijn kan zich bijvoorbeeld vastzetten omdat het iets nuttigs oplevert of omdat iets anders, dat nog vervelender is, wordt vermeden. Bijvoorbeeld aandacht voor personen die eenzaam zijn of een gepest kind dat dankzij pijn niet naar school hoeft.